زنجاب

آجربه خشت‌هایی گفته می‌شود که احکام یا فرامین دولتی بر روی آن نوشته می‌شد (حک می‌گردید) و به وسیله پختن این خشت‌ها(آجر نوعی خشت به حساب می‌آید اما خشت با استفاده از گل و کاه ساخته شده است) ، نوشته‌ها را بر روی آن پایدار می‌کردند. مشخص نیست که آجر برای اولین بار از چه زمانی مورد استفاده قرار گرفته‌است؛ گمان می‌رود انسان‌های اولیه با مشاهده پخته شدن گل مجاور اجاق‌های خود و دیدن اینکه گل پخته شده سختتر از کلوخه‌های کنار خود می‌گردید پی به خواص و روش تهیه آجر برده باشند. آجر همچنین به عنوان یکی از مصالح ساختمانی از دیرباز مورد استفاده بوده‌است. مصرف آجر به عنوان مصالح ساختمانی در ایران سابقه باستانی دارد. از بناهای باستانی مشهوری که در ساخت آن از آجر استفاده شده می‌توان به طاق کسری اشاره کرد. مثال دیگر کف دالان مسجد جامع اصفهان است که به وسیله آجرهایی مفروش شده‌است که در زمان ساسانیان برای ساخت آتشکده بکار رفته بود. به‌طور کلی استفاده از آجر در طول تاریخ ایران بسیار گسترده بوده و بناهای بیشماری اعم از آتشکده، مسجد، ساختمان‌های مسکونی و… به وسیله آجر در ایران ساخته شده‌اند. در حال حاضر با توجه به بالا رفتن تراکم جمعیت و ساخت بناهای چندین طبقه استفاده از آجر در اسکلت این نوع ساختمان‌ها مقدور نیست و از اسکلت‌های فلزی یا بتنی استفاده می‌شود؛ ولی از آجر برای نماسازی استفاده می‌شود یا در قسمتی از سالن و سایر فضاها آجر را بطور نمایان بکار می‌برند.

انواع آجر 

انواع آجرهایی که امروزه اکثراً در ایران برای ساختمان مورد استفاده قرار می‌گیرند‌ شامل آجر ماشینی، آجر ماشینی توپر، آجر ماشینی سوراخدار، آجر سفالی مجوف هستند. آجرها از نظر مقاومت و شکل ظاهری متفاوت بوده و بسته به مورد استفاده با ابعاد گوناگون تهیه می‌شود . آجر بر اساس نوعی از طبقه بندی به چندین دسته تقسیم می‌شود.

1- آجر فشاری

دلیل نامگذاری این نوع آجر این است که در ابتدا، خشت آن با دست زده می‌شد و با فشار دستی کارگران خشت زن گوشه‌های قالب به وسیله گل مخصوص پر می‌گردید. این نوع آجر معمولاً در سفت کاری و زیرکاری ساختمان به کار می‌رود.

2- آجر سفالی

این دسته از آجرها از نظر ساخت، شکل، رنگ و مشخصات فنی در نهایت دقت تهیه‌ می‌شوند و بسته به شکل آنها در نقاط مختلف ساختمان استفاده می‌شوند. به علت جذب کم آب در آجرهای سفالی، به منظور چسبندگی مناسب با ملات، انواع سوراخ ‌دار آنها را مورد استفاده قرار می‌دهند. از دیگر خواص آنها سبکی است که باعث بالا رفتن سرعت اجرا می‌شود.

3- آجر لعابی

آجر لعابی و هنر لعاب کاری از دیرباز در معماری ایرانی متداول بوده است. از مزایای لعاب افزایش مقاومت در برابر عوامل فرسایشی و هوازدگی است، بافت صاف و صیقلی آن مانع از نفوذ آب به درون آجر می‌شود و در نتیجه آجر در برابر عوامل شیمیایی پایدارتر می‌شود.از انواع آجر چینی در معماری می توان به آجر لعابی اشاره کرد که از گذشته در تزئین دیوارهای مساجد و منازل مورد استفاده قرار گرفته است.

4- آجر نسوز

آجر نسوز از نظر ساختاری با سایر آجرها متفاوت است. مواد اولیه ساخت آجر نسوز شامل کانی ها و پوکه های معدنی نسوز می باشد. ساختار مولکولی این نوع آجر منظم و مقاوم است و در دماهای بالا متلاشی نمی شود. آجر نسوز خاصیت فیزیکی و شیمیایی خود را در درجه حرارت های بالا حفظ می کند و تحمل گرمایی آن بالاست.

5- آجر ماسه آهکی

پایه‌ مواد تشکیل دهنده‌ی آنها از سیلیکات کلسیم است. این نوع آجر ساخته شده از ترکیب آهک و ماسه سیلیسی است و در شرایط فشار و بخار شکل می‌گیرند. این آجرها نباید در محیط‌های اسیدی یا نمک‌های قوی قرار بگیرند. در هنگام خشک شدن منقبض می‌شوند و به علت جذب آب بیشتر نسبت به سایر آجرها در پی سازی و کرسی چینی توصیه نمی‌شود.

6- آجر جوش

آجر جوش را با خاکی که در گرمای بیش از هزار درجه خمیری نشود می‌پزند و آن را بیشتر در کوره نگه می‌دارند تا دانه‌های خاک کمی عرق کرده و به هم بچسبند و آجر یک تکه شود. برای آنکه آجر کم عرق کند، به آن گداز آور می‌زنند، که معمولاً اکسید آهن است. اکسید آهن گذشته از اینکه گدازآور است، رنگ آجر جوشی را سرخ تا سیاه می‌کند.

7- آجر رسی

معمولا آجر رسی معمولی مقاومت خوبی در برابر عوامل خورنده ندارد. خوردگی تدریجی آجر بکار رفته در پای دیوار، ضخامت مؤثر  آن را کاهش می‌دهد و آن را آسیب‌پذیر می‌کند. امروزه متأسفانه در ساخت ملات‌های سیمانی به نسبت اختلاط توجه نمی‌شود. از ماسه‌هایی استفاده می‌شود که مقدار زیادی گردو غبار روی آن نشسته، از آب گل آلود استفاده شده است و یا برای دستیابی به کار پذیری لازم در طول مصرف مرتب به آن آب می‌افزایند.

تقسیمات آجر:

نیمه: چون آجرهای امروزی از نظر ابعاد حدوداً نصف آجرهای خطایی که در اوایل قرن به ابعاد حدودی ۵ ×۲۵ ×۲۵ سانتی‌متر در سرتاسر ایران تولید و به مصرف می‌رسیدند می‌باشند، به آجرهای امروزی نیمه می‌گویند.

چارک: اگر آجر را از طول به دو نیمه مساوی قسمت کنیم به هر قسمت یک چارک می‌گویند.

کلوک: اگر آجر را از طول به چهار قسمت مساوی قسمت کنیم به هر قسمت یک کلوک می‌گویند.

سه‌ قدی: سه چهارم طول آجر را یک سه قدی می‌خوانند.

قلمدانی: اگر آجر را از عرض در جهت طول به دو نیمه مساوی قسمت کنیم به هر نیمه یک قلمدانی یا گلدانی می‌گویند.

کلاغ پر: اگر از آجر منشوری که یک وجه آن یک عرض و وجه دیگر آن نصف طول آجر باشد جدا کنیم به باقی‌مانده کلاغ پر می‌گویند .

الماسی: اگر از آجر دو منشور مساوی و متساوی‌الساقین که هر وجه آن‌ها نصف عرض آجر باشد به طور قرینه از عرض آجر جدا کنیم آجر الماسی به دست می‌آید.

در مقاومت دیوارهای آجری، دو مورد زیر نقش مهمی دارد:

زنجاب کردن، به طوری که اگر آجرها خوب زنجاب نشود، آب ملات را می‌مکد و ملات اصطلاحاً می‌سوزد. البته اگر آجر نیز از آب اشباع شده باشد، دیگر ملات به آن به اندازه کافی نمی‌چسبد. همچنین در این صورت مقداری از آب آجر به درون ملات منتقل می‌شود و نسبت آب به سیمان در ملات افزایش می‌یابد و ضمن ضعف در پیوند، از مقاومت آن کاسته می‌شود. بدین منظور، پاشیدن آب کافی روی آجر با قرار دادن آجر حدود ۲ دقیقه در آب کافی است.

دوغاب ریزی روی دیوارهای آجری که مقاومت دیوار را چندین برابر می‌کند. در تحقیقات به عمل آمده نشان داده شده است که مقاومت ضربه‌ای دیوار آجری می‌تواند تا حدود ۷۰ برابر افزایش یابد.

درایران بناهای پل خواجو ، سی وسه پل ، پل تاریخی دزفول ، پل کلهر ، پل خاتون از زنجاب ساخته شدند.